Zelfs de VVD is even geen vriend meer van de VS

DEN HAAG, 25 NOV. Wat aan het begin van het Kamerdebat nog een verassende omslag van coalitiepartij VVD leek, bleek aan het eind nieuw regeringsbeleid: dat Nederland afziet van deelname aan militaire missies in Afghanistan, als de Amerikanen doorgaan er met de naleving van het internationaal recht en het oorlogsrecht zo'n potje van te maken.

Het was wel sneu voor de PvdA, die al maandenlang vanuit de oppositie dwars ligt bij nieuwe missies in Afghanistan, met als argument dat Nederlandse troepen betrokken kunnen raken bij schendingen van het humanitair oorlogsrecht. Bijvoorbeeld omdat de militairen gevangenen kunnen maken, die ze dan overdragen aan de Amerikanen. Die ontzeggen aan die gevangenen de status van krijgsgevangene volgens de Conventies van Genève en sluiten ze zonder rechtsbescherming op in Guantánamo Bay of elders.

De linkse oppositie heeft niet langer het alleenrecht op zulke zorgen, bleek gisteren tijdens de behandeling van de begroting van Buitenlandse Zaken. Nog voordat VVD'er Van Baalen een motie had kunnen indienen, liet minister Bot al weten dat - als het waar is dat er geheime CIA-gevangenissen in Europa voor arrestanten uit Afghanistan en Irak bestaan - dat consequenties moet hebben voor zowel de verlenging van bestaande missies als de deelname aan nieuwe.

Bot liet weten een motie van Van Baalen in deze richting als ,,ondersteuning van het regeringsbeleid'' te beschouwen. Die motie zegt dat bij verlengde of nieuwe militaire missies waarbij Nederland is betrokken, moet worden ,,onderzocht'' hoe het staat met de naleving van mensenrechten en humanitair oorlogsrecht - en dan moet worden gekeken naar de hele missie, niet alleen naar de vraag in hoeverre Nederlandse militairen met die schendingen te maken kunnen krijgen.

Hoewel in de motie de VS niet met name worden genoemd, liet de VVD'er er geen twijfel over bestaan wie hij bedoelt. De maat is vol: de marteling van gevangenen door Amerikanen in de Abu Ghraib-gevangenis bij Bagdad, de gebrekkige toegang voor buitenlandse waarnemers tot de gevangenen in Guantánamo Bay, het recente pleidooi van de Amerikaanse vice-president Cheney voor vrijstelling van het martelverbod. Als dat zo doorgaat, zei Van Baalen, ,,wordt de strijd tegen het internationale terrorisme in de publieke opinie verloren''.

Bot liet blijken zich in die redenering wel te kunnen vinden. Een motie van Koenders (PvdA) waarin wordt gezegd dat Nederland geen medewerking moet verlenen aan missies waarin naleving van het humanitair oorlogsrecht niet is ,,gegarandeerd'', ging de minister echter te ver. Er bestaan geen 'garanties' op dit gebied, betoogde hij: het kan altijd zijn dat in een uithoek iemand iets doet dat niet door de beugel kan. Bovendien moet er ruimte blijven voor een politieke afweging tussen de risico's op internationaal-rechtelijk gebied en het belang van de bestrijding van het terrorisme. Het is dat verschil tussen 'onderzoek' (motie Van Baalen) en 'garantie' (motie Koenders) die het nog onzeker maakt of beiden erin slagen hun moties in elkaar te schuiven, voor de stemming op dinsdag.

De plotselinge kritische toon aan Amerikaans adres is van meer dan academische betekenis: politiek Den Haag moet in de komende tijd beslissen over deelname, twee jaar lang, van ongeveer 1.100 Nederlandse militairen aan een NAVO-operatie in de Afghaanse provincie Uruzgan. Maar nadat minister Kamp (Defensie) had laten merken er wel oren naar te hebben - mede op aandringen van NAVO-topman De Hoop Scheffer - lijkt het enthousiasme van de kant van de Nederlandse regering sterk tanende.

Afgezien van de nieuwe Nederlandse kritiek op de Amerikaanse omgang met het humanitair oorlogsrecht, baart het gevaarlijke karakter van de missie het kabinet zorgen. Het is de bedoeling dat de Nederlanders zich in Uruzgan, in het kader van een zogeheten ISAF-operatie van de Navo, met min of meer vreedzame taken als bestuursopbouw gaan bezig houden. Maar intussen is de door de Amerikanen geleide 'vechtoperatie' Enduring Freedom in Uruzgan nog in volle gang, en wordt er de laatste tijd eerder meer dan minder gevochten.

Voor de Amerikanen is het geen enkel bezwaar wanneer ISAF en Operation Enduring Freedom in elkaar overlopen. Maar Bot liet gisteren weten zeer tegen een 'verkapte' fusie tussen beide operaties te zijn, een standpunt dat door Europese bondgenoten als Frankrijk en Duitsland wordt gedeeld. Voordat in Uruzgan in ISAF-verband kan worden opgetreden, moet het vechten in het kader van Enduring Freedom eerst ophouden, iets dat nu weinig waarschijnlijk lijkt.

Door het uitlekken van de strekking van een rapport van de militaire inlichtingendienst MIVD over Uruzgan, was al duidelijk dat op Defensie - en mogelijk ook bij minister Kamp zelf - ernstige twijfels leven. Maar Bot behoudt zich het recht voor een eigen afweging te maken. Tenslotte komt Buitenlandse Zaken in het kabinet de bevoegdheid toe het voortouw te nemen bij het besluit over militaire missies in het buitenland.

Bot houdt alle ballen in de lucht: die van de principiële Nederlandse bereidheid tot de missie, de bedenkingen over de veiligheid ervan, en sinds gisteren dus ook de manier waarop de huidige Amerikaanse regering vriend en vijand tegen zich in het harnas dreigt te jagen door wat Bot noemde ,,de grenzen van het internationaal recht op te zoeken'' Misschien zal begin volgende maand, als de ministers van Buitenlandse Zaken van de Navo-landen in Brussel over de missie naar Uruzgan vergaderen, meer duidelijk zijn over het bestaan, en de gevolgen, van CIA-gevangenissen in Europa.