"˜Bedankt voor die bommen"¦ uit Nederland (video link)

Hij wilde álles weten…

Abdul Qadir KhanKhan maakt halverwege de jaren ‘70 dankbaar gebruik van de ruimte die hij krijgt en steelt moeiteloos de meest geheime documenten van Stork FDO en Urenco. Veerman, die een bureau deelt met Khan, krijgt langzaamaan steeds meer argwaan. ‘Abdul had dikwijls geheimzinnige gesprekken over de telefoon. Hij klampte ook herhaaldelijk collega’s aan voor informatie, hij wilde alles weten over het proces van uraniumverrijking. Toen zag ik dat als beroepsmatige interesse, maar later realiseerde ik me dat er meer aan de hand was. Er gingen pas echt alarmbellen rinkelen toen ik door Abdul werd uitgenodigd om op zijn kosten naar Pakistan te vliegen. Toen ik dat weigerde, lag er even later een uitnodiging van de Pakistaanse overheid op mijn deurmat.’

Tijdens een bezoek aan Khans huis krijgt Veerman het bewijs van spionage onder ogen. ‘Daar zag ik allemaal gerubriceerde tekeningen en geheime rapporten rondslingeren. Het kon niet anders: Abdul was een spion.’

Eind 1975 gaat Kahn op vakantie naar Pakistan om niet meer terug te komen op zijn werk. Veerman: ‘Hij stuurde nog een telegram. Dat was het laatste wat we van hem hoorden. Totdat hij weer in het nieuws kwam als vader van de Pakistaanse atoombom dan.’

Nadat Kahn als spion is ontmaskerd
komt de BVD-directeur hem persoonlijk
van het vliegveld ophalen

Na het plotselinge vertrek van de atoomspion gebeuren er merkwaardige dingen. De toeleveranciers van Urenco reizen herhaaldelijk af naar Pakistan. Nederlandse ondernemers staan in de rij om Khan als klant te behouden. Zakenman Henk Slebos levert bijvoorbeeld onderdelen voor verrijkingscentrifuges, het Tilburgse Van Doorne Transmissies zorgt voor de rotoren en ook het Eindhovense Gemco schijnt lucratieve zaken te hebben gedaan met de ‘marktkoopman des doods’.

Zelfs in 2003, als al lang bekend is dat Khan een atoombom heeft gemaakt, reizen zakendelegaties vanuit Nederland af naar zijn nucleaire ‘congres’ in Pakistan. Ook serieuze wetenschappers worden genoemd als leden van het netwerk. Professor Martin Brabers, Khan’s hoogleraar aan de universiteit Leuven, is de enige die dat heeft toegegeven. Hij beroept zich op zijn ‘morele plicht’ om ‘oud-leerlingen bij te staan’. ‘Maar,’ zo bezweert hij in een interview. ‘Ik help ze niet bij het maken van een atoombom.’

Kahn blijft regelmatig terugkomen in Nederland – zelfs nadat hij is ontmaskerd als atoomspion. Tijdens een verkeerscontrole in 1988 wordt de Pakistaanse kerngeleerde aangehouden terwijl hij in de auto zit met zakenman Henk Slebos. Khan wordt het land uitgezet omdat hij niet de juiste papieren bezit, maar wordt niet vastgezet. In 1992 krijgt hij zelfs een visum om zijn zieke schoonvader – hij is getrouwd met een Nederlandse – te bezoeken. Dit reisdocument krijgt hij door toedoen van niemand minder dan Arthur Docters van Leeuwen, het toenmalig hoofd van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) die hem persoonlijk komt ophalen van het vliegveld.

‘Ik verloor mijn baan omdat ik me te veel
met het probleem Kahn had bemoeid’

Veerman krijgt op minder prettige wijze met de veiligheidsdienst te maken. ‘De BVD was erg geïnteresseerd in wat ik allemaal over Abdul kon vertellen. Ik beschouwde het als mijn plicht om alles uit de doeken te doen: over de verdachte telefoontjes en de blauwdrukken bij hem thuis. Ik dacht dat ik daar goed aan deed.’ De directie van Stork FDO is echter niet zo blij met de onthullingen en Veerman wordt uiteindelijk ontslagen. ‘Tijdens een gesprek met de BVD werd dit later nog eens toegelicht. Ik vond het vreemd dat zij zoveel over mijn ontslag wisten. Ook maakten ze me duidelijk dat ik maar beter mijn mond kon houden als ik nog bij mijn latere werkgever, het GAK, verder wilde werken. Mijn onthullingen zouden schadelijk zijn voor de staat der Nederlanden.’

Een dag lang wordt Veerman, in de Bijlmerbajes, aan de tand gevoeld door de BVD. ‘De sfeer was best dreigend. Ik zat aan een tafel met zo’n vijftien mensen om me heen – het OM, BVD-mensen, advocaten van Stork FDO, noem maar op. Die man van het OM vertelde mij dat ik mijn werk bij Stork FDO was kwijt geraakt omdat ik mij te veel bemoeid had met het probleem Khan.’

Niemand weet waar het juridich dossier van de atoomspion is gebleven

Terwijl bij klokkenluider Veerman de duimschroeven worden aangedraaid, loopt de vervolging van Khan uit op een fiasco. In 1983 wordt hij bij verstek tot vier jaar cel veroordeeld, maar hij wordt niet persoonlijk op de hoogte gesteld van het vonnis. In hoger beroep oordeelt het Hof dat hierdoor sprake is van een vormfout. Het Openbaar Ministerie concludeert dan dat het niet meer ‘opportuun’ is om Khan te vervolgen. Oftewel: het heeft geen zin meer. Khan sleutelt op dat moment echter ijverig aan de Pakistaanse atoombom en is nog regelmatig in ons land. Later zegt hij, zeer voldaan, over de rechtszaken: ‘Ik heb grote waardering voor de Nederlandse wet, ik werd niet teleurgesteld.’

SP-Kamerlid Krista van Velzen is een stuk minder blij met de rechtsgang. Ze vindt het op zijn minst merkwaardig dat het oorspronkelijke vonnis is vernietigd omdat de beslissing nooit is afgeleverd bij Khan. 'Na zo'n fout wordt doorgaans een nieuwe procedure gestart. Nu geeft het OM al bij voorbaat aan dat succesvolle vervolging kansloos wordt geacht. Dit alles lijkt te bevestigen dat er druk is uitgeoefend van hoger hand. Anders kan ik niet begrijpen waarom men herhaaldelijk de kans heeft laten liggen om Khan te arresteren.'

Ook opmerkelijk is het verdwijnen van diens strafdossier. Rechters en archivarissen hebben geen idee waar de papieren zijn gebleven. Ontluisterend, vindt SP-parlementariër Van Velzen. ‘We hebben het hier niet over mapje over een fietsendief dat bij een verhuizing achter een archiefkast kan vallen. Het betreft hier een zeer belangrijke strafzaak, waarin het gaat om het werken aan een nucleair arsenaal voor verwerpelijke dictaturen.’

Oud-premier Lubbers: ‘de geheime diensten
hebben de regie overgenomen’

Het gemak waarmee Khan de dans ontspringt, suggereert inmenging van veiligheidsdiensten. Daarvoor zijn sterke aanwijzingen. De New York Times meldde in 2004 dat de CIA druk heeft uitgeoefend op Nederland om Khan ‘te laten lopen’. In een recente uitzending van VPRO-radioprogramma Argos bevestigt Ruud Lubbers, destijds minister van Economische Zaken, dit onomwonden. ‘De geheime diensten hebben de regie overgenomen, hetgeen achteraf bekeken dom is geweest,’ bekent de oud-premier. Lubbers vermoedt dat de CIA geen berechting van Khan gewild heeft, omdat ze hem nog verder wilden volgen. ‘Hetgeen zeer gebruikelijk was toen,' weet Lubbers te melden. Verder spreekt hij van een ‘weeffout’ en ‘ sloppiness ’ (slordigheid).

Van Velzen heeft de uitspraken van Lubbers met stijgende verbijstering aangehoord. Op Kamervragen had zij eerder te horen gekregen dat er van inmenging van CIA en BVD geen sprake is geweest. Na de onthullingen van Argos stelt Van Velzen nieuwe vragen. Het antwoord daarop van minister Donner noemt ze ‘onbegrijpelijk’, in de meest letterlijke betekenis van het woord. Ze leest voor: 'De strafrechtelijke vervolging van de heer Khan had van meet af aan te maken met juridische complicaties en vond plaats in een (internationale en nationale) politiek-bestuurlijke context.' Ze haalt haar schouders op: 'Wat moeten we daar in vredesnaam mee?' Over de uitspraken van Lubbers schrijft de minister van Justitie, namens alle betrokken kabinets- leden: ‘De heer Lubbers heeft in dit verband geen stellige uitspraken gedaan, en uit het radioprogramma blijkt dat andere direct betrokkenen geen herinneringen hebben aan een mogelijke rol van de CIA in de zaak Khan.’

Klokkenluider Veerman bladert de reactie van minister Donner aandachtig door. ‘Hoe stellig willen ze het hebben?’, roept hij uit, wijzend op het stuk papier voor hem. ‘Lubbers komt zo goed als met een schuldbekentenis en nu wordt hij gewoon terug gefloten. Daarmee lijkt de kous af voor de regering.’

Veerman – die zijn dossier bij de AIVD, de opvolger van de BVD, nog steeds niet mag inzien – vermoedt dat er méér zit dan nalatigheid achter de handelwijze van de regering. ‘Ik denk dat er strafbare feiten zijn gepleegd door toenmalige kabinetsleden. Want als zij werkelijk op de hoogte waren van wat er speelde bij Stork en Urenco, waren zij volgens de wet verplicht dit te melden.’ Inmenging van veiligheidsdiensten lijkt Veerman heel waarschijnlijk. ‘Zo werd Abdul nooit gescreend. Dat vond ik altijd al raar. Iedere andere werknemer werd wel uitvoerig doorgelicht. Hij had vrij spel. Het zou kwalijk zijn als de CIA hier achter zat. Maar waarom lieten ze Abdul anders zo vrij?’ Hij haalt zijn schouders op: ‘Als de politie weet dat iemand een bankoverval wil plegen, houden ze die toch tegen? Abdul hebben ze niet alleen de bank laten overvallen, de autoriteiten hebben hem naar huis laten vluchten, zaken met hem gedaan en hem in Lahore lekker een atoombom laten bouwen. Wat zijn we er uiteindelijk mee opgeschoten? Niets, behalve dan die paar bedrijven die kapitalen hebben verdiend. Want let wel, Abdul had miljarden te verteren.’

‘Er moet een parlementaire enquête komen, anders blijven de betrokkenen lijden aan spontaan geheugenverlies’

Henk van der Keur van LAKA, het documentatiecentrum over kernenergie, heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar de zaak-Khan. ‘Het is bizar hoe luchtig hierover wordt gedaan, terwijl de feiten buitengewoon ernstig zijn,’ vindt de onderzoeker. ‘Het is moeilijk de zaak in de juiste proporties te plaatsen, maar Khan heeft de wereld beslist minder stabiel gemaakt. Kijk maar naar de wapenwedloop tussen kernmachten India en Pakistan, die had eenvoudig uit de hand kunnen lopen.’

Ook Van der Keur denkt dat het de atoomspion wel heel gemakkelijk is gemaakt in Nederland. ‘Ik denk dat Pakistan zijn informatie ook wel elders had kunnen vergaren, maar dat had ongetwijfeld veel langer geduurd. Nu werd het Khan op een presenteerblaadje aangeboden.’ Doordat de geheimen ook zijn doorverkocht aan verwerpelijke regimes als Noord-Korea en Iran, is een potentieel nucleair kruidvat ontstaan, waarschuwt Van der Keur. Het liefst ziet LAKA een algeheel verbod op kernenergie. ‘De grens tussen civiel en militair in deze sector is vrijwel nihil. Zeker wanneer er uranium wordt verrijkt, zoals al in de meeste centrales gebeurd, is het maar een kleine stap naar een atoombom.’

Veerman wil dat er een parlementair onderzoek komt naar de rol van de Nederlandse overheid bij de verspreiding van nucleaire kennis. ‘Tijdens zo’n enquête kunnen de betrokkenen niet om de waarheid heen draaien en zich er niet vanaf maken met spontaan opkomend geheugenverlies. De onderste steen moet boven komen, lijkt me. Onze regering doet er alles aan om de waarheid onder tafel te houden. Dat kan toch niet in een open democratie?’

Van der Keur van LAKA ziet ook wel wat in zo’n onderzoek. ‘Het lijkt er steeds meer op dat Veerman gelijk krijgt. Aanvankelijk dacht ik dat het slechts laksheid was van de Nederlandse staat en geen boze opzet. Na de uitspraken van Lubbers ben ik daar niet meer zo zeker van. En dan is er de dubieuze rol van Nederlandse wetenschappers en bedrijven die volop zaken bleven doen met Pakistan, terwijl zij wisten dat de kennis gebruikt zou worden voor de atoombom.’

Van Velzen wil de mogelijkheid van een enquête zeker open houden, al acht ze de kans op voldoende Kamersteun klein. ‘Uiteraard wil ik dat elke betrokkene, met name oud-rechters en voormalige bewindslieden zoals Lubbers, onder ede hun verhaal doen. De zaak heeft in ieder geval voldoende kaliber voor een diepgravend onderzoek. De Nederlandse regering heeft, waarschijnlijk onder aanvoering van een buitenlandse veiligheidsdienst, fatale fouten gemaakt. Of het destijds nou met opzet is gebeurd of niet, is niet duidelijk. Het resultaat is wel bekend: namelijk dat de wereld sindsdien een stuk minder veilig is. Het wordt tijd dat iemand verantwoordelijkheid neemt en dat deze blunder van jewelste wordt erkend. Nederland, dat zich naar buiten toe zo hard maakt voor non-proliferatie, moet zelf zijn zaakjes goed op orde hebben om geloofwaardig te zijn.’

Tekst: Ronald Kennedy

Foto: Panos / Hollandse Hoogte