Bajesboot hogedrukpan als vreemdeling er lang vastzit

ROTTERDAM, 16 NOV. Paniek op de bajesboot in Rotterdam, afgelopen week. In de nacht van woensdag op donderdag brak er brand uit op detentieboot 'Reno' in de Merwehaven. Illegale vreemdelingen hadden op afdeling C een deel van het plafond tussen badcel en recreatiezaal ontmanteld en daar brandende kranten ingeschoven. Ze hoopten zo alsnog in Nederland te kunnen blijven.

Het plafond vatte vlam, vertelt Dick Ruys, voorzitter van de commissie van toezicht. Bewaarders en personeel trokken het rampenplan uit de kast. Maar de sprinklerinstallatie deed zijn werk. ,,En het fikkie was geblust nog voordat de brandweer en de blusboten ter plekke waren.''

Aan het woord is Dick Ruys, gepensioneerd beroepsmilitair en registeraccountant in ruste. Hij is voorzitter van een onafhankelijke, veertienkoppige commissie die toezicht houdt op de twee Rotterdamse detentieboten, de 'Reno' en de 'Stockholm'. Daar wachten zo'n 750 uitgeprocedeerde asielzoekers en illegalen al dan niet met strafblad op uitzetting. Dat zijn er meer, zegt Ruys, dan de hele Bijlmerbajes bij elkaar.

Onder de Rotterdamse gedetineerden bevinden zich ook overlevenden van de brand op Schiphol-Oost waarbij elf illegalen omkwamen. Zij brengen een ,,nieuwe dynamiek'' op de boot, vertelt Ruys. Behalve bezoek van advocaten, Kamerleden en ook de minister van Justitie hebben ze andere gedetineerden op een idee gebracht. Ruys: ,,Sommige bewoners denken nu: waarom geen fikkie stoken?'' Dat lokken politici uit, vindt de commissievoorzitter, als ze illegale slachtoffers van de Schipholbrand een pardon in het vooruitzicht stellen. ,,Dat is uiterst merkwaardig en uiterst dwaas. Daarmee geven ze bewoners een vrijbrief voor het stichten van brand.''

De gedetineerden aan boord, bewoners noemt Ruys ze liever, vallen onder een regime dat geldt in alle huizen van bewaring in Nederland. Daar mag bijna overal worden gerookt. Op de Rotterdamse bajesboot zijn slechts drie van de twaalf afdelingen rookvrij. Ruys: ,,Je moet eens weten wat er aan boord wordt afgerookt. Op Schiphol deden bewaarders ieder uur een vuurrondje, van ons krijgen ze aanstekers. En dan heb je gauw vuur. Inmiddels heeft de politie vier bewoners aangehouden voor brandstichting. Zij zitten nu in isoleercellen op de boot.''

Het regime is door de krappe omstandigheden op de boot ,,soberder'', zegt Ruys, dan in huizen van bewaring. Hier zitten bijna alle gedetineerden met zijn vieren of zessen op een cel, ,,hut'' zegt Ruys. Hier doen de illegale vreemdelingen geen arbeid, krijgen ze geen educatie, hebben ze minder recreatiegelegenheid en kunnen ze een half uurtje per week sporten in luchtkooien. Dat strookte met de aanvankelijke opzet van het verblijf: de verantwoordelijk ministers Verdonk (Vreemdelingenzaken, VVD) en Donner (Justitie, CDA) beloofden de Tweede Kamer dat uit te zetten vreemdelingen twee tot drie maanden op de detentieboten zouden blijven.

Maar dat is niet het geval. De verblijfsduur is veel te krap bemeten. Tientallen illegale vreemdelingen en uitgeprocedeerde asielzoekers zitten langer dan zes maanden op de boot, sommigen meer dan 300 dagen. Voor zover ze een nationaliteit hebben opgegeven komen ze uit onder meer Algerije, Libanon, Liberia, Rusland, Suriname, Irak, China en Congo.

Ruys schat dat ,,omstreeks veertig bewoners'' langer dan een half jaar op de boot vastzitten. Maar onmiddellijk relativeert hij het aantal: ,,U moet dat getal wel afzetten tegen de 2.500 vreemdelingen die hier sinds de opening in september 2004 in- en uitstromen. Bovendien: de lange verblijfsduur ligt niet aan ons. Het ligt aan de mensen zelf. Die geven hun naam niet. Het ligt aan hun ambassades, die geven geen papieren. Of het ligt aan hun land dat niet meewerkt.''

Niettemin: sommige rechters die de detentie van vreemdelingen op de boot toetsen, maken zich zorgen. Na een bezoek oordeelde de Amsterdamse rechtbank afgelopen maart dat ,,de beperkingen in grondrechten'' zo ,,disproportioneel'' zijn dat het niet verantwoord is vreemdelingen langer dan zes maanden op de boot vast te houden. De rechter hekelde het gebrek aan ruimte, privacy, het ontbreken van arbeid en educatie en de geringe recreatiemogelijkheden.

Een vernietigend oordeel over de leefomstandigheden op de boot.

,,Ja, dat is een visie. Maar de rechterlijke macht is verdeeld. De rechtbank in Alkmaar acht langdurig verblijf hier wel rechtmatig, ook als het langer duurt dan een half jaar. En binnenkort bezoekt weer een andere vreemdelingenkamer de boot. Intussen zet het personeel alles op alles om de sfeer goed te houden. Er zijn activiteitenbegeleiders die organiseren sjoelestafettes, een schaakcompetitie, damwedstrijden. En elke keer komt er dan maar een handjevol bewoners opdraven.''

Wat moet er gebeuren met mensen die langer zitten dan een half jaar?

,,Overplaatsen, en liever nog terugsturen naar het land van herkomst. Maar nooit vrijlaten. En dat is nu wel enige keren voorgekomen, omdat de repatriëringsituatie uitzichtloos was. Dan beloon je verkeerd gedrag. Neem nou die overlevenden van de Schipholbrand. We hebben hier 96 man opgevangen. Dat zijn echt geen schoolkindertjes die op schoolreis gaan. Liefst 25 van hen hebben een valse naam opgegeven. Verwarring stichten is opzet van deze mensen. Ze doen alles om in Nederland te kunnen blijven en status te verkrijgen.''

Lopen binnenshuis de spanningen op door de lange verblijfsduur?

,,We hebben daar nog geen structurele aanwijzingen voor. De hutten van bewoners zijn tot vijf uur open. En het aantal incidenten blijft beperkt. Er waren twee magnetronbrandjes, maar die zijn door hutgenoten opgelost. Ruzies tussen bewoners worden door bewaarders opgelost. En als dat niet lukt, belandt een bewoner ter afkoeling in de isolatiecel. Een bewoner pleegde zelfmoord - een meneer had zich onttrokken aan het luchten en zich met een riem aan het stapelbed verhangen. Toen zijn daar kaarsjes aangestoken, is er een imam gekomen en is de hut meerdere dagen niet gebruikt. En van de negen ontvluchtingen tot nu toe, zijn er maar twee geslaagd. Daarna zijn de veiligheidseisen elke keer aangescherpt.''

Maakt u zich zorgen over een menswaardig verblijf op de boot?

,,Dat is een moeilijke vraag. Deze vorm van vreemdelingenbewaring is een nieuw fenomeen. We zijn aan het pionieren. De boten zijn hier neergelegd om vreemdelingen zo kort mogelijk vast te houden en zo snel mogelijk uit te zetten onder minimale omstandigheden en een sober regime. Dan is een half jaar lang, heel erg lang. Ik sluit niet uit dat juist de vreemdelingen die langer zitten dan een half jaar voor de nodige onrust binnen gaan zorgen. En dat baart ons als commissie van toezicht zorgen.''

Het ministerie van Justitie wil de vreemdelingenbewaring op detentieboten de komende maanden uitbreiden. De Rijksgebouwendienst heeft vergunningen aangevraagd in Dordrecht en Krimpen aan den IJssel, voor boten met 500 en 300 uit te zetten gedetineerden.

Vindt u dit de oplossing voor vreemdelingenbewaring?

,,Dat is niet aan mij. Ja, boten zijn flexibel in te richten en je kunt ze overal heen slepen. Maar ik denk wel dat je mensen daarop niet langer dan een half jaar moet vasthouden. Anders creëer je hogedrukpannen en is de Schipholbrand de eerste van een reeks incidenten.''