'Identificatieplicht, sleutel tot controlestaat.'

De titel die we aan deze workshop hebben gegeven is; 'Identificatieplicht, sleutel tot controlestaat.' Dat is niet voor niets. Na de aanslagen van elf september 2001 zijn er allerlei maatregelen genomen die onder de noemer veiligheid, de toegang tot informatie over burgers vergemakkelijken en controle vergroten. Informatie speelt in dit proces een belangrijke rol. Informatie kan alleen effectief worden gebruikt als die aan bestaande personen of groepen gekoppeld kan worden of omgekeerd; als mensen aan informatie gekoppeld kunnen worden en dat wordt in het beleid van de laatste jaren, belangrijker geacht dan de mens zelf. Daarom staat de identificatieplicht in combinatie met biometrie in deze workshop centraal.

In januari 2005 is de wet op de Uitgebreide identificatieplicht in werking getreden. Vaak wordt gedacht, dat is vanwege het terrorisme en dat is maar ten dele waar. Het CDA probeerde al 20 jaar lang deze wet in te voeren. Vanaf 1984 zijn er telkens pogingen gedaan, met name door mensen als Jaap de Hoop Scheffer en Ernst Hirsch Ballin en niet te vergeten Ruud Lubbers en Elco Brinkman, om de identificatieplicht op de politieke agenda te zetten. Voornaamste reden, al werd dat in het begin ontkend, was het wegvallen van de grenscontroles in het Schengengebied. Een tweede reden die daarmee samenhangt, is de toename van het aantal personen op Europees grondgebied zonder verblijfsvergunning, vaak gaat het hier om procedeerden of uitgeprocedeerde asielzoekers. In 1994 werd er in Nederland een beperkte identificatieplicht ingevoerd. De genen onder ons die al wat langer meelopen weten het nog wel, we moesten ineens allemaal een kopie van ons paspoort inleveren op ons werk.

Toen dit wetsvoorstel in december 2003 in de Kamer werd behandeld, dachten we dat de minister een pleidooi zou houden over terrorisme en criminaliteitsbestrijding maar dat gebeurde niet. Als reden voor de uitgebreide identificatieplicht noemde minister Donner hangjongeren, oudjes die onwel worden, mensen die hondjes laten ontlasten op straat, verwarde personen en ramptoerisme. Het pleidooi van de minister was zwak en als we deze redenen nader beschouwen, dan zijn dat geen redenen die inbreuk in de persoonlijke levenssfeer rechtvaardigen. Wat bovendien opviel in de plenaire behandeling van de identificatieplicht was dat de werkelijk belangrijke gevolgen van dit wetsvoorstel niet werden besproken bijvoorbeeld het gebruik van het sofi- oftewel burgerservicenummer in de opsporing. Niet voor niets zei het College Bescherming Persoonsgegevens dat de identificatieplicht haaks staat op het gevoerde persoonsnummerbeleid. De minister wilde ook geen discussie over biometrie.

Om te begrijpen wat er vandaag de dag gebeurt moeten we kijken naar het identiteitsbewijs want dat is al lang geen simpel kaartje meer waarop staat wie je bent. Per 26 augustus is men in Nederland begonnen met de uitgifte van het biometrisch paspoort. In het nieuwe paspoort zit een RFID chip voor de opslag van gegevens. Dat zijn nu alle gegevens zoals naam, geboortedatum, geboorteplaats, geslacht en het sofi-nummer, dat is het burgerservicenummer en het belangrijkste, een pasfoto in kleur in een door de Europese Unie voorgeschreven technisch formaat. Men wilde eerste een gezichtsscan in het paspoort opnemen dus een biometrisch herkenningspatroon op basis van specifieke verhoudingen in het gezicht maar op korte termijn was dat niet haalbaar. Dus koos men een fotoscan en dat is de reden waarom de eisen voor de pasfoto zo streng zijn. De foto moet recht van voren zijn opgenomen en je mag niet glimlachen, want een strak gezicht biedt de beste mogelijkheid voor biometrische apparatuur.

Die centrale database is er dus nu nog niet. De discussie hierover is voorlopig uitgesteld. Italië en Duitsland hebben voorlopig afgezien van de centrale registratie van biometrische kenmerken. In Engeland wil de regering wel een dergelijke database aanleggen met een Nationaal Identiteit Register Nummer voor iedereen en nog veel meer gegevens. Als ook in Nederland een centrale database met biometrische kenmerken zou worden aangelegd betekent dat, iedereen die een nieuw paspoort of identiteitskaart aanvraagt, met zijn foto en vingerafdrukken in die database terechtkomt. Die worden samen met je andere gegevens zoals naam en burgerservicenummer bewaard. Dus als je eenmaal met foto en vingerafdruk in die database zit kun je altijd, ook zonder je medeweten geïdentificeerd en gevolgd worden. Omgekeerd als die gegevens worden uitgewisseld heb je zelf er geen zicht meer op wat er mee gebeurt.

Het uitwisselen van biometrische gegevens gebeurt inmiddels al. Duitsland en Oostenrijk zijn als eerste begonnen met die uitwisseling van die gegevens uit politieregisters. Daarvoor hoeven die gegevens niet centraal geregistreerd zijn. Maar ook als de gegevens niet direct centraal worden opgeslagen, dan nog kunnen ze later bij een grenscontrole uit de RFID chip in het paspoort gekopieerd worden en in een of ander netwerk opgenomen worden. Als je naar de VS gaat moet je in het kader van het US VISIT Programm (United States Visitor and Immigrant Status Indicator Technology) een digitale foto laten maken en de vingerafdrukken van beide wijsvingers laten inscannen. Inmiddels wordt op Europees niveau ook gewerkt aan een centrale database met biometrische gegevens van visahouders, het Visa Informatie Systeem. Privacy International verwacht dat tegen 2015 de gegevens van 1,5 miljard mensen in een wereldomspannend netwerk van databases opgenomen zullen zijn en spreekt zijn bezorgdheid.

Het paspoort zelf werd al gehackt voor dat het uit was. Het signaal van de RFID chip kan op afstand worden opgevangen en gekopieerd. Om te voorkomen dat derden ook toegang hebben tot deze informatie, is er een beveiliging toegevoegd waardoor de chip pas gegevens uitzendt als een toegangscode wordt ingevoerd (Basic Access Control). Ook voorziet deze beveiliging erin dat de gegevens versleuteld worden verzonden. Toch is het Engelse paspoort met een soortgelijke beveiliging al gekraakt omdat de toegangscode in het paspoort is geprint. Om onbevoegd uitlezen te voorkomen raden privacyorganisaties nog steeds aan om een RFID paspoort te bewaren in aluminiumfolie.

Dit is natuurlijk allemaal erg technisch, maar wat ik eigenlijk belangrijker vind zijn bezwaren van maatschappelijke aard. Als het gaat zoals het kabinet over ons heeft besloten, heeft iedereen over maximaal 5 jaar een verplicht biometrisch identiteitsbewijs op zak dat direct of indirect toegang geeft tot alle persoonlijke gegevens. En dat is niet alleen vanwege criminaliteitsbestrijding. Als gevolg van de identificatieplicht en de koppelingswet, moeten we ons tegenwoordig identificeren op het werk, bij de bank bij het aanvragen van een uitkering, in het ziekenhuis, zelfs bij de dokter enz. Dat betekent dat deelname aan de maatschappij zonder biometrisch identiteitsbewijs onmogelijk wordt gemaakt. Ik heb al gezegd dat al in de jaren '90 gedacht werd aan een speciaal elektronisch biometrisch identiteitsbewijs. In 1997 weren proeven gedaan met een burgerservicekaart en de Nederlandse Elektronische Identiteits Kaart in het kader van het project Andere Overheid.

Het kabinet beweert dat het biometrisch paspoort nodig is om een stringent veiligheidsbeleid te voeren. 'Het is noodzakelijk om zekerheid te krijgen over de identiteit van personen die het land binnen komen.' Met dit standpunt wordt de discussie over de binnenlandse maatschappelijke gevolgen uit de weg gegaan. De reden is mijns inziens, dat men illegalen wil uitsluiten en verder iedereen wil controleren. Dit stuit niet alleen op bezwaren bij mensen die zich inzetten voor hulp aan geïllegaliseerden en mensen met principiële bezwaren tegen overmatige controle en inbreuken op de privacy. Ook bij orthodoxe Christenen stuit biometrie op levensbeschouwelijke bezwaren. Tijdens de kamerbehandeling van het burgerservicenummer (in september vorig jaar), diende Arie Slob van de Christen Unie dan ook een motie in om een uitzonderingspositie te bepleiten voor mensen met principiële bezwaren.

"Constaterende dat de overheid door het gebruik van nieuwe technische hulpmiddelen en betere identificatiemethoden een steeds completer informatiebeeld van individuele burgers krijgt; ... overwegende dat dit weliswaar bij kan dragen aan de veiligheid van en betere dienstverlening aan burgers, maar dat deze toenemende informatiemacht van de overheid, voor sommige burgers stuit op gewetensbezwaren en/of bezwaren van levensbeschouwelijke aard; ... overwegende dat er onduidelijkheid bestaat over de aard en de omvang van deze problematiek en de mogelijkheid van alternatieven die er voor deze burgers zouden kunnen bestaan; ... verzoekt de regering, hier onderzoek naar te doen en de Kamer daarover nader te informeren."

De reactie van kamerlid Szabó VVD in dit debat: "Als een dergelijke discussie wordt gestart, moet die volledig los worden gezien van het project Andere overheid. Een discussie over gewetensbezwaren kan immers onbedoeld via een goede campagne van wat privacyridders bij mensen de indruk wekken dat George Orwell voor de deur staat. Dan zijn wij nog verder van huis."

Atzo Nicolai, minister in het derde kabinet Balkenende, liet het oordeel aan de Kamer. De VVD, CDA en LPF fracties stemden tegen. Daarmee blijft dus een serieus probleem bestaan want de indruk dat George Orwell voor de deur staat is niet slechts een hersenspinsel van wat privacyridders. Het CDA toonde zich in het jongste verkiezingsprogramma niet alleen warm voorstander van een zo snel mogelijke invoering van biometrische kenmerken in het paspoort, maar ook van slimme camera's. Dat zijn camera's geprogrammeerd met herkenningssoftware om gezichten te herkennen. En dan krijgen we straks ook de OV chipkaart. Met de persoonsgebonden OV chipkaart wordt elke reis die u maakt geregistreerd. Er komt ook een anonieme kaart, maar hoe anoniem is die kaart werkelijk? U moet er rekening mee houden dat die kaart een serienummer krijgt of misschien wel een individueel volgnummer dat aan uw reisinformatie wordt gekoppeld. Bovendien registreren camera's het moment dat u inlogt.
Biometrie is een miljardenindustrie aan het worden en is verbonden met de wapenindustrie. het Amerikaanse bedrijf Biometric Technology had in 2000 een omzet van 230 miljoen dollar en in 2001 was de omzet verdubbeld. Met de Amerikaanse eisen voor een biometrisch paspoort wordt een enorme markt aangeboord. In Duitsland dat voorligt op Nederland, kost de invoering van het biometrisch paspoort alleen al 670 miljoen Euro. Al dat geld had ook gebruikt kunnen worden om vluchtelingenvraagstukken op te lossen of criminaliteit met doelgerichte middelen te bestrijden.

Wat ik u gezegd heb kan makkelijk de indruk wekken dat we in Nederland met een kwaadwillende overheid te maken hebben die willens en wetens een controlestaat inricht, maar kwaadwillendheid is hier niet het juiste woord. Wel loopt Nederland al te gemakkelijk aan het handje van Amerika. In contact met kamerleden heb ik al gemerkt dat lang niet iedereen de gevolgen beseft van alle maatregelen die nu op elkaar gestapeld worden. Maar er zijn wel hardliners die, geobsedeerd door de problemen die ze denken te bestrijden, heel goed weten wat ze met die maatregelen willen bereiken. Of al die maatregelen ook effectief zijn is een ander verhaal, met alle schadelijke gevolgen voor de maatschappij van dien.